بازخوانی تاریخ آیین عزاداری ماه صفر در حرم مطهر رضوی | ماه عزای رضا(ع)

گروه فرهنگ رضوی | شهرآرانیوز؛ هر ساله آغاز ماه صفر، آغاز سیاه پوشان کوچه به کوچه مشهد است که زیر سایه شهید عزیزی ادامه پیدا می‌کند؛ نگینی که مشهد به سانِ رکاب انگشتری به دورش می‌گردد و با وجود اوست که نام و آوازه و هویت یافته است. این هم جواری ۱۲۰۰ ساله با مرقد مطهر خورشید هشتم، سبب شکل گیری خُرده فرهنگ‌ها و آیین‌هایی شده که جلوه برخی از آن‌ها را تنها در این دیار و در این بخش از جغرافیای ایران می‌توان مشاهده کرد. سطر‌های پیش رو بازخوانی مهم‌ترین آیین‌هایی است که برنامه ریزی برای، انجام هرچه بهتر آن، صد‌ها سال است با آغاز ماه صفر جان می‌گیرد و روانِ عاشقانش را جلا می‌دهد.

شمع گردانی

شمع گردانی یکی از آیین‌های عزا در حرم مطهر رضوی است که صبغه و رنگ و بوی تاریخی دارد. در این آیین که در شب شهادت حضرت رضا (ع) برگزار می‌شود، خادمان با شمع‌های روشنی در دست دور تا دور صحن عتیق و دیگر صحن‌ها می‌ایستند. سپس حفاظ و قاریان قرآن با در دست داشتن لاله و شمع روشن، گروهی از مقابل خدمه و دیگر مدعوین عبور کرده و به مناسبت شب شهادت ثامن الحجج (ع)، خطبه خوانی می‌کنند. خطبه با نام مبارک امام زمان (عج) ادامه پیدا کرده و با ذکر نام رهبر معظم انقلاب خاتمه می‌یابد. باید گفت که برگزاری مراسم سوگواری، عزا و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر از دیر باز مرسوم بوده است و روضه خوانان، نوحه خوانان و خطبای آستان قدس در دارالضیافه، دارالذکر، دارالحفاظ یا ایوان طلا به ذکر مصیبت می‌پرداختند.

در این مراسم دستور‌هایی نیز از سوی متولی باشی یا نایب التولیه به تحویلداران کل، دربان باشیان یا دیگر کارکنان برای برپایی بهتر این مراسم داده می‌شد. در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی دو سند مرتبط با برگزاری مراسم شمع گردانی از سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ قمری موجود است، البته شاید شمع گردانی در سال‌های قبل از این نیز انجام می‌شده، ولی سابقه و سندی از آن در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی موجود نیست.

با توجه به محتوای اسناد می‌توان گفت که شمع گردانی احتمالا فقط در شب شهادت امام رضا (ع) برگزار می‌شد. در این اسناد «سید جواد ظهیرالاسلام» متولی باشی آستان قدس رضوی، به کشیک نویس و حاجی شعاع التولیه، صاحب جمع روشنایی، دستور تهیه شمع را برای شرکت کنندگان می‌دهد.

خطبه خوانی

مراسم خطبه خوانی در صحن عتیق حرم مطهر هر سال ۲ بار برگزار می‌شود که یکی در شب شهادت سالار شهیدان (ع) و دیگری در شب شهادت ثامن الائمه (ع) است. در این مراسم، خادمان آستان قدس رضوی با تشکیل ۲ صف در حالی که چراغ لاله‌هایی را در دست دارند، دور تا دور صحن انقلاب می‌چرخند، ایام حزن و سوگواری را به پیشگاه حضرت رضا (ع) تسلیت می‌گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا، عزاداری می‌کنند. در این مراسم سرکشیک دربانان با ۱۴ تن از دربانان سادات که شال سبز به گردن دارند، لاله به دست در دو صف و در حالی که پشت سر آنان حفاظ آستان قدس قرار دارند، با مرثیه خوانی و عبور از مقابل خدمت گزاران، مدعوین و جمعیت عزادار از محل کفشداری شماره ۴ صحن انقلاب اسلامی دور زده، دوباره در جای قبلی خود مستقر می‌شوند.

با عنایت به اسناد دوره‌های تاریخی (صفویه به بعد) در سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، می‌توان گفت خطبه خوانی و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج (ع) رایج بوده است.
بنا بر همین اسناد، حرفه خطیب از مشاغل رسمی بوده و در برخی از وقف نامه‌ها نیز برای شخص خطیب مقرری خاص در نظر گرفته شده است. قدیمی‌ترین سند که در آن اصطلاح «باشی» برای خطیب درج شده است، مربوط به سال ۱۲۶۲ قمری است. همچنین قدیمی‌ترین سند موجود، مربوط به تشکیلات حفاظ و خطبا در تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی در سال (۱۰۱۰ ه ق) از «امیر محمد صالح حسینی» با عنوان خطیب آستانه نام برده است.

شام غریبان

مراسم شام غریبان هم مانند خطبه خوانی ۲ بار در سال برگزار می‌شود. در این ۲ شب که یکی شب عاشورا و دیگری شب شهادت حضرت رضا (ع) است تمام خدمه آستان قدس رضوی از خادم تا کفشدار، فراش، دربان و نگهبان همه در اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهارراه شهدا جمع می‌شوند و سوگواری می‌کنند. در این شب جز شمع، هیچ نور یا چراغ دیگری روشن نمی‌شود و محوطه حرم تاریک است. با پیچیده شدن آوای اذان صبح بر سر گلدسته‌ها خادمان با در دست داشتن شمع وبا نظمی خاص برای عزاداری به سمت ضریح مبارک حضرت (ع) به راه می‌افتند.